Оюутолгойн орд газрын талаар дутуу дулимаг гэрээ хийгдсэн тухай шүүмж

- УИХ-д өргөн бариад байгаа Монгол Улсын Засгийн газар, Айвенхоу Майнз Монголиа Инк ХХК хоёрын хооронд байгуулах Оюутолгойн орд газрыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээний талаарх санал шүүмж -

Монгол Улсын хөгжилд ихээхэн нөлөө үзүүлэх боломжтой Оюутолгойн ордыг ашиглах хөрөнгө оруулалтын гэрээ, Айвенхоу Майнз Монголиа Инк ХХК (АММИ) компанийн хувь нийлүүлэгчдийн гэрээг батлах тухай хуулийн төслийг Засгийн газар УИХ-д 2009 оны 3 дугаар сарын 3-ны өдөр өргөн барьсан гэж бид ойлгож байна. Хэдийгээр гэрээг олон нийтэд албан ёсоор ил тавиагүй ч иргэний нийгмийн байгууллагууд УИХ-ын зарим гишүүдээр дамжуулан дээрх гэрээнүүдийн хувийг авч байна. Гэрээг хууль болгон батлах эсэх нь УИХ-ын эрх мэдлийн асуудал тул гэрээний зүйл, заалт бүрийг нарийвчлан хэлэлцсэний үндсэн дээр эцсийн шийдвэрээ гаргана гэдэгт Нээлттэй Нийгэм Форумын зүгээс итгэж байна. УИХ-ын гишүүдэд шийдвэрээ гаргахад дэмжлэг үзүүлэх үүднээс гэрээтэй холбоотой анхаарал татаж буй асуудлуудын талаар өөрсдийн байр суурийг үүгээр хүргүүлж байна. Хариуцлагатай шийдвэрийг эцсийн байдлаар гаргахад зайлшгүй танилцах шаардлагатай мэдээллийг гэрээнд оруулаагүй байна Гэрээний эдийн засгийн үндэс болсон хөрөнгө оруулалтын хэмжээ, үйлдвэрлэх бүтээгдэхүүний хэмжээ зэргийн талаар мэдээлэл гэрээнд тусгагдаагүй байгаа нь тус гэрээг байгуулах нь Монгол Улсын хувьд ашигтай эсэхийг үнэлэх боломжийг хязгаарлаж байна. Техник эдийн засгийн үндэслэлийг гэрээнд хавсаргаагүй нь Ашигт малтмалын тухай хуулийн: “30.1.1. эхний 5 жилд оруулах хөрөнгийн хэмжээ, хугацаа, үйлдвэрийн хүчин чадал, бүтээгдэхүүний нэр төрөл, орд ашиглах арга, технологийн талаархи мэдээлэл, техник, эдийн засгийн үндэслэл”-ийг гэрээний төсөлд хавсаргана гэсэн заалтыг зөрчиж байна. 5 жилийн хугацаанд 5 тэрбум долларын хэмжээтэй хөрөнгө оруулалт хийнэ гэж гэрээний 9.5-р зүйлд заасан ба харин хуваарийг нь техник эдийн засгийн үндэслэлд тусгана гэж заасан байгаа нь үнэндээ иж бүрэн мэдээлэлд тулгуурлан шийдвэр гаргах боломжийг хязгаарлаж байгаа хэрэг юм. Мөн 125 сая долларын урьдчилгаа авах тухай гэрээ, гэнэтийн ашгийн татварыг орлохоор санал болгож буй нөөцийн ашгийн нэмэлт төлбөрийн тухай хуулийн төсөл зэргийг Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээнд хавсралт байдлаар танилцуулах учиртай. Монгол Улсад одоо хүчин төгөлдөр үйлчилж буй хууль тогтоомжийг тухайн гэрээгээр өөрчилж байгаа нь цаашид гэрээгээр дамжуулан хуулийн заалтыг биелүүлэхгүй байх нөхцлийг хөрөнгө оруулагч, Засгийн газрын аль алиных нь хувьд бүрдүүлж байгаа нь анхаарал хандуулах зүйл мөн хэмээн бид үзэж байна Тухайлбал, уг гэрээг батлах тохиолдолд Ашигт малтмалын тухай хуулинд “шаардлагатай тохиолдолд татварын дэглэм тогтоох”, “Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хугацааг сунгах эсэхийг талууд гэрээгээр харилцан тохиролцож болно” гэсэн нэмэлт, өөрчлөлт оруулах нь цаашид байгуулах хөрөнгө оруулалтын гэрээ болгоны хувьд өөр өөр татварын дэглэм тогтоож, татварын хөнгөлөлт чөлөөлөлт эдлүүлэх, мөн гэрээний хугацааг хуулиар биш гэрээгээр тогтоох боломжийг олгож байна. Түүнчлэн Оюутолгойн хөрөнгө оруулалтын гэрээний хувьд 30 жилийн хугацаатай байгуулж байгаа мэт харагдавч дахин хоёр удаа тус бүр 20 жилээр сунгах боломжтой байгаа нь үндсэндээ 70 жилээр гэрээг байгуулж байгаагаас өөрцгүй сонстож байна. Татварын харилцааны хувьд гэрээний нөхцлүүд нь хөрөнгө оруулагчийг дээд зэргээр хамгаалсан, харин Монгол Улсын үүрэх эрсдэл хэт өндөр байхаар байна Татварын хувь, тооцох аргачлалыг гэрээнд заасан нөхцлөөр тогтворжуулахдаа хөрөнгө оруулагчдад таатай нөхцөл ирээдүйд үүсвэл, тухайлбал татварын хувь хэмжээ буурвал тус таатай нөхцлийг хөрөнгө оруулагч эдлэхээр заасан ч татварын орчин хөрөнгө оруулагчийн татварын ачааллыг нэмэгдүүлсэн хууль тогтоомж гарсан тохиолдолд түүнд ийм өөрчлөлт хамаарахгүйгээр заасан нь нэг талын тогтворжуулалт болсныг харуулж байна. Мөн “Хөрөнгө оруулалтын гэрээнд татварын хууль тогтоомжид зааснаас өөрөөр заасан бол хөрөнгө оруулалтын гэрээний заалтыг дагаж мөрдөнө” гэсэн утгатай өөрчлөлт оруулж байгаа нь татвар ногдуулахдаа тэгш, үл ялгаварлах зарчмыг баримтлах үзэл санаатай зөрчилдөж байгаагаас гадна цаашид хөрөнгө оруулагчдад гэрээгээр дамжуулан хуулийн шаардлагыг биелүүлэхгүй байх сонирхлыг төрүүлж, төрийн холбогдох албан тушаалтнуудад ихээхэн хэмжээний эрх мэдлийг олгож байгаа явдал гэж үзэхээр байна. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний хоёрдугаар хавсралтад “Нөөцийн ашгийн нэмэлт төлбөр”-ийн тухай дэлгэрэнгүй тайлбарласан ч 1.4-р заалтад “хөрөнгө оруулагчийн төлөх ёстой бүхий л татварын хэмжээ нь татвар ногдуулах нийт орлогын 68 хувиас илүүгүй байна” гэж тухайн жилд ногдуулж болох бүх татварын хэмжээний дээд хязгаарыг тогтоосон нь анхаарал татаж байна. Ийнхүү ногдуулж болох татварын дээд хязгаарыг заасан нь тусгаар улсын татвар ногдуулах эрхийг хязгаарлаад зогсохгүй ялангуяа бүтээгдэхүүний үнэ өндөр үед үүсэх эдийн засгийн рент буюу хэвийн ашгаас давсан “гэнэтийн”, эсвэл “өндөр” ашгийг Засгийн газар илүү хувиар хүртэх боломжийг хааж байна. Рентийн ашгийг Засгийн газар бүрэн хэмжээгээр татан авсан ч хөрөнгө оруулагчийн эдийн засгийн шийдвэрт онолын хувьд нөлөөлдөггүй учир татварын дээд хязгаарыг ийнхүү тогтоосон нь нэн зохимжгүй юм. Мөн нөгөө талаас төлөх ёстой татварын доод хэмжээг зааж өгөөгүйг санах хэрэгтэй. Хөрөнгө оруулагч үндсэндээ хайгуулын, үйлдвэр барих, үйл ажиллагааны зэрэг бүх хөрөнгө оруулалт, зардлаа бүрэн нөхөж болохоор татварын дэглэмийг тус гэрээгээр тохирч буйг тооцвол энэ нь бас л нэг талын үйлчлэлтэй тогтворжуулалтын нэгэн хэлбэр гэж үзэхээр байна. Ногдол ашгаа хөрөнгө оруулагч хил давуулан гаргахад авах ёстой суутгал татварыг ногдуулахгүйгээр тохирсон байна. Энэ татвар нь аль ч улсад байдаг, гадаад валютын урсгалыг хянах болон дотоодын хөрөнгө оруулалтыг дэмжихэд чухал ач холбогдолтой, мөн Канадтай байгуулсан татварын хэлэлцээрийн дагуу хуулинд заасан 20 хувь биш таван хувиар ногдуулах ёстой татвар юм. Өмнөх гэрээний төсөлд байгаагүй учир энэ удаа ч авахгүй байхаар тохиролцсон гэх тайлбар нь УИХ-ын 40 дүгээр тогтоолд заасан өнөөгийн үйлчилж буй хууль тогтоомжийн хүрээнд гэрээг байгуулах удирдамжаас шууд зөрж байна. Алдагдлыг ирээдүйн татвар ногдох орлогоос хасч тооцох тухайд өнөөгийн татварын хууль тогтоомжийн дагуу дараагийн хоёр жилд шилжүүлж тооцох, харин шилжүүлэх алдагдлын дээд хэмжээ төлөх татварын 50 хувиар хязгаарласан хуулийн заалтыг зөрчиж, дараалсан найман жилийн туршид ямар нэгэн хязгаарлалтгүйгээр алдагдлаа ирээдүйн ашгаасаа нөхөх бололцоог олгосон байна. Ингэснээр цаашид бусад компани ч татварын энэ заалтыг биелүүлэхгүй байх үндэслэл бүрдэж болох юм. Нэмүү өртгийн албан татвар (НӨАТ)-ын тухай хуулийн 13.1.13-т “борлуулсан алтыг НӨАТ-аас чөлөөлнө гэж заасан байгаа. Харин гэрээний төсөлд НӨАТ-ыг тэг хувиар тогтоохоор заасан байна. НӨАТ-аас ямар нэгэн байдлаар хөнгөлөх тохиолдолд чөлөөлөх хэлбэрийг сонгох нь оновчтой. Учир нь тэг хувиар тогтоосон НӨАТ-ын хувьд компани бусдаас авсан бүтээгдэхүүний үнэнд шингэсэн НӨАТ-ыг эргүүлэн авах юм. Оюутолгойн төслийн хувьд алтандаа НӨАТ-ыг тэг хувиар төлөх тохиолдолд бусад алтны компани ч чөлөөлөх бус, тэг хувийг төлөх сонирхолтой байх болно. “Татвар” гэдэгт торгууль зэрэг татвар ногдох орлогоос хасагдахгүй зүйл орсон байна. Тухайн компанийн төлж байгаа бус, хувь хүний орлогын татвар, нийгмийн даатгал зэргийг ч “татвар” гэсэн нэр томьёонд оруулж, хөрөнгө оруулагчийн татварын ачаалал мэтээр үзүүлсэн байна. Зөвхөн Оюутолгойн ордын хувьд гэрээ үйлчлэх тусгаарлалтыг тодорхой хийж өгөөгүй нь цаашид гэрээнд Оюутолгойд хамааралгүй хайгуулын болон ашиглалтын үйл ажиллагааг хамаатуулах боломжийг олгож байна Хөрөнгө оруулагчийн Монголд явуулах бусад үйл ажиллагаа, бусад эрэл хайгуул, орд газрыг ашиглах үйл ажиллагааг ч уг гэрээгээр зохицуулахаар байна. Оюутолгойн орд газрыг ашиглахад, өөрөөр хэлбэл өнөөдөр олгогдсон байгаа гурав хүртэлх ашиглалтын лицензийн хувьд л уг гэрээ үйлчлэх ёстой. Харин гэрээн дэх заалтууд энэ тал дээр бүрхэг байна. Тухайлбал, “ашиглалтын лиценз” гэдэгт олгогдоод байгаа гурван ашиглалтын лиценз дээр нэмж лиценз авах боломжийг тусгасан байна. Хөрөнгө оруулалтын гэрээний 16.3-р заалт болон хувь нийлүүлэгчдийн гэрээнд 6709А лицензийг тойрсон газар нутагт хайгуул хийж, тус гэрээнд хамаатуулах боломжийг зааж өгчээ. Ингэх нь хөрөнгө оруулагчийн бусад төсөлд гаргах хайгуулын болон бусад зардал, алдагдлыг уг гэрээний хүрээнд ашгаасаа нөхөх, мөн тусдаа төслийн хувьд гэрээнд заагдсан хөнгөлөлт чөлөөлөлт, бусад таатай нөхцлүүдийг эдлэх боломжийг олгох эрсдэлтэй. Монгол Улс өндөр хүүтэйгээр их хэмжээний зээл авах нөхцөлтэйгээр компанийн 34 хувийг худалдан авч байгаа нь ирээдүйд төсөвт хүндээр нөлөөлж, эдийн засгийг уул уурхайгаас улам хүчтэй хамаатуулсан шийдвэр болжээ Төрийн өмчийн 34 хувийг ирээдүйд өөрийн хувьд ногдох ногдол ашгаас хүүтэйгээр тооцохоор тохиролцжээ. Харин хүү нь 9.9 хувь дээр АНУ-ын инфляцийн ойролцоо үзүүлэлт болох хэрэглээний үнийн сагсын нэгэн хэмжүүрээр авахаар болжээ. Энэ хүү дунджаар 3-4 хувийн хэмжээнд ч хүрч болдог тул үндсэндээ 13-14 хувийн хүүтэйгээр “оруулах хөрөнгө” гэж байгаа таван тэрбум долларын 34 хувь болох 1.7 тэрбум долларын зээл авах асуудал уг гэрээг баталснаар баталгаажих юм. Энэ нь том хэмжээний, урт хугацаатай зээлийн хувьд эргээд Монгол Улсын хувьд хэтэрхий үнэтэй, ихээхэн дарамт болох өндөр магадлалтай. Түүнчлэн урьдчилгаа төлбөр 125 сая доллар авна гэж танилцуулж байгаа ч хөрөнгө оруулалтын гэрээнд уг төлбөрийг заавал авна гэсэн заалт байхгүй ба энэ төлбөрийг ямар үнээр буюу хүү төлж авах нь тодорхойгүй байна. Дээрх асуудлуудаас гадна байгаль орчны, усны, дэд бүтцийн зэрэг олон асуудал байгаа нь ойлгомжтой. Бусад анхаарал татаж буй асуудлаас нэгийг дурьдахад Оюутолгойгоос Гашуун сухайт хүртэл зам барих ба уг замын засвар үйлчилгээг Монгол Улсын Засгийн газар хариуцахаар байна. Компаниас өөр цөөн тооны байгууллага, хүн ашиглах, мөн ашигласан ч төлбөр төлөх магадлалтай уг замын засвар үйлчилгээг төр хариуцах нь зохимжгүй юм. Тэр тусмаа уг замыг барих зардал нь хөрөнгө оруулагчийн татвар төлөх орлогоос хасагдан тооцох билээ. Нэгтгэн дүгнэхэд, Монгол Улс уг гэрээг байгуулснаар татварын, ашигт малтмалын зэрэг олон хуульд өөрчлөлт оруулахад хүрч байна. Ингэхдээ цаашид байгуулагдах гэрээнүүд ч хуулиас давсан эрхтэй байх үндсийг бүрдүүлж байна. Мөн Монгол Улс хөрөнгө оруулагч компанийн 34 хувийн хувьцааг арилжааны нөхцлөөр, өндөр хүүтэйгээр зээлж авч байгаа бөгөөд үүний төлөө хөрөнгө оруулагчид хөнгөлөлт үзүүлэх, буулт хийх үндэслэл байхгүй юм. Гэсэн хэдий ч үйлчилж байгаа хууль тогтоомжоос давсан олон хөнгөлөлт чөлөөлөлтийг хийсэн нь харагдаж байна. Мөн УИХ-аас өгсөн удирдамжид “Хөрөнгө оруулалтын гэрээний төслүүдийг боловсруулах болон хэлэлцээ хийх ажлыг ил тод явуулах”-аар заасныг Засгийн газар хангалтгүй биелүүлсэн гэж үзэхээр байна. Тухайлбал, олон нийтэд гэрээний талаар дутуу мэдээлэл өгч, төөрөгдүүлж ирсэн. Жишээ нь, хөрөнгө оруулагчийн 34 хувийг шууд эзэмших болсон гэж мэдэгдэж байсан ч уг хувийг өндөр хүүтэйгээр худалдаж авч байгааг мэдэгдээгүй. Цаашид гэрээний төслийг УИХ-д өргөн барих үед олон нийтэд мөн ил тод мэдээлэх эрх зүйн механизмыг бүрдүүлэх нь олон нийтийн санал бодлыг тусгах, гэрээг дэмжих итгэлийг бүрдүүлэхэд нэн чухал юм. Нээлттэй Нийгэм Форумын зүгээс Гэнэтийн ашгийн татварыг цуцлан “Нөөцийн ашгийн нэмэлт төлбөр”-ийг тогтоох нь эдийн засгийн ямар үр нөлөөтэйг шинжлэн, дүгнэлтээ бодлого боловсруулагч, олон нийтэд тусгайлан хүргэхээр төлөвлөж байна.

Н. Дорждарь
Нээлттэй Нийгэм Форум